Źródłem prawa do grobu jest umowa o pochowanie zwłok, tworzona w oparciu o zasadę swobody umów ( art. 3531 k.c.), zawarta pomiędzy administratorem cmentarza a osobą fizyczną, która wniosła opłatę za udostępnienie miejsca grzebalnego na cmentarzu, w następstwie pomiędzy administratorem cmentarza a osobą uprawnioną do pochowania zwłok.
Umowa nienazwana.
Umowa tego rodzaju jest umową nienazwaną, chociaż w pewnym zakresie jej niezbędne elementy można zrekonstruować na podstawie art. 7 ust. 4 w związku z art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z 1959 roku:
Art. 7 ust. 4 : Dozwolone są umowy, przedłużające termin, przed upływem którego nie wolno użyć grobu do ponownego pochowania, zaś art. 10 to katalog osób spokrewnionych z osobą zmarłą posiadających prawo do pochowania jej zwłok w grobie.
W konsekwencji takiej umowy, na podstawie której administracja cmentarza oddaje osobie zainteresowanej prawo do grobu, powstaje stosunek cywilnoprawny określany mianem – tzw. prawa do grobu, który w relacji administrator cmentarza i osoba uprawniona jest stosunkiem obligacyjnym – Uchwała Sądu Najwyższego z 7 grudnia 1970 r., III CZP 75/70, OSNC 1971/7-8/127. Stosunek obligacyjny, jest rodzajem stosunku prawnego, czyli więzi prawnej łączącej przynajmniej dwa podmioty.
W jej ramach podmioty te mają względem siebie określone uprawnienia i obowiązki.
W stosunku który powstaje następuje przenikanie się elementów o charakterze osobistym i majątkowym. Utworzone w wyniku zawarcia takiej umowy – prawo do grobu – jest prawem bezwzględnym wobec osób trzecich, pozostających poza stosunkiem prawnym z administratorem cmentarza.
Jest to stosunek skuteczny erga omnes ( obejmujących wszystkich a nie tylko zainteresowanych ) w tym znaczeniu, że na wszystkich ciąży obowiązek powstrzymania się od ingerencji w sferę tego prawa.
Po pochówku.
W dniu pochówku pierwszej osoby zmarłej w grobie, pierwotnie mające majątkowy charakter uprawnienie do dysponowania miejscem grzebalnym zmienia się i na pierwszy plan wysuwa się aspekt niemajątkowy tego prawa, czyli osobisty.
Powstają samodzielne i niezależne od siebie prawa każdej osoby bliskiej zmarłego do kultywowania jego pamięci. Wyłączają one skutecznie samodzielne uprawnienie osoby pierwotnie majątkowo uprawnionej do dysponowania użytym grobem. Ustępuje ono prawom osobistym osób bliskich zmarłego, wykluczając możliwość zarządzaniem prawem do kolejnego pochówku bez ich zgody ( wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdański z 22 września 2009 r., I Aca 573/09, POSAG 2011/1/3-12 ).
Prawo do grobu przysługuje od tej chwili ( pierwszego pogrzebu w grobie ) wszystkim osobom bliskim zmarłego, przy czym każda z tych osób jest współuprawniona i ma z pozostałymi współuprawnionymi równe prawa.
Polskie prawo cmentarne.
W polskim systemie prawnym – prawo do grobu – wynika ze stosunku cywilnoprawnego, jakim jest stosunek wytworzony przez zawarcie umowy o udostępnienie miejsca grzebalnego na cmentarzu, jednak na powstanie tego prawa mogą wpływać inne czynności, a w szczególności pochowanie w grobie zwłok osoby zmarłej.
Czynność pochowania ma generalny wpływ na treść prawa do grobu, bo powoduje, że poza dotychczasowym uprawnionym ( stroną umowy ) pojawiają się inne osoby uprawnione, na których rzecz powstało osobiste prawo kultywowania pamięci pochowanej osoby zmarłej. Nie świadczy to natomiast, że osoby te stają się stroną pierwotnej umowy zawartej z administratorem cmentarza. Należy mieć na uwadze że zgodnie z art. 56 k.c. umowa wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale także wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.
Rola administratora po zawarciu umowy o miejsce grzebalne, w przypadku kolejnego pochówku w grobie.
Umowa zawarta z administratorem cmentarza o pochowanie zwłok wiąże tylko umawiające się strony. Z tego powodu administrator cmentarza nie ma obowiązku informowania osób, którym w związku z pochowaniem zwłok w grobie przysługuje dobro osobiste w postaci kultu pamięci osoby zmarłej, że zawarł umowę o pochowaniu w grobie kolejnej osoby zmarłej, przy czym pochowanie zwłok osoby trzeciej bez zgody osób współuprawnionych stanowi naruszenie tego prawa, nawet wówczas gdy pochówku dokonano na podstawie umowy zawartej z administratorem cmentarza przez osobę uprawnioną do pochowania zwłok ( wyroki Sądu Najwyższego z 7 listopada 2002 r., II CKN 980/00, OSNC 2004/3/42 i z 17 lutego 2016 r., III CSK 84/15 ).
Samo zawarcie umowy z administratorem cmentarza, zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 7 listopada 2002 r., nie narusza sfery indywidualnej świata odczuć osoby, która sprawuje kult osoby bliskiej, zmarłej wcześniej. Dopiero wskutek realizacji drugiej umowy o pochowanie może dojść do naruszenia kultu pamięci osoby zmarłej, jednak realizacja takiej umowy nie należy do administratora cmentarza.
Przepisy obowiązującego w Polsce prawa nie nakładają na administratora cmentarza nakaz działania lub zakaz zaniechania w zakresie zapewnienia wykonania przez osoby mające prawo do grobu i uprawnienie współdecydowania o pochowaniu w grobie kolejnej osoby ( wyrok Sądu Najwyższego z 14 czerwca 2017 r., IV CKN 104/17, OSNC 2018/3/35 ).
Administrator cmentarza przyjmując dyspozycję pochowania kolejnej osoby do grobu, przez osobę do tego uprawnioną ( zgodnie z art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z 1959 r., przy czym osoba ta powinna legitymować się również prawem do tego grobu ) , ma prawo przyjąć tą dyspozycję jako uzgodnioną wcześniej z pozostałymi osobami posiadającymi prawo do tego grobu. Inaczej ujmując, w interesie osoby uprawnionej jest uzgodnienie wszystkich działań przekraczających zarząd zwykły w stosunku do grobu, z osobami mogącymi posiadać to samo prawo co ona. Jeśli dochowanie kolejnej osoby zmarłej do grobu nie zostanie uzgodnione z innymi osobami uprawnionymi to tym aktem może dojść do naruszenia przez tą osobę prawa innych osób.
Działania przekraczające zarząd zwykły to najczęściej: kolejny pochówek w grobie, budowa nagrobka, zmiana trwała elementów nagrobka.
Pozostałe czynności jak: sprawowanie kultu pamięci, odwiedzanie grobu, składanie kwiatów i zniczy, celebrowanie rytuałów religijnych zgodnych z wiarą zmarłych, mieszczą się w katalogu zarządu zwykłego, i nie muszą być uzgadniane z innymi osobami mającymi prawo do grobu. Żadna z tych osób nie ma również prawa pozbawić innej do tych czynności. Co niestety zdarza się i wówczas sprawa musi być rozstrzygnięta przez Sąd Powszechny.
Administrator cmentarza nie jest organem uprawnionym do określenia kręgu osób mających prawo do grobu.
Przepisy ustawy z 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych nie przewidują dla administratora cmentarza obowiązku lub prawa do ustalania kręgu osób współuprawnionych do zarządzania miejscem pochówku, w szczególności nie obciąża go żaden obowiązek informowania współuprawnionych o zamiarze zawarcia kolejnej umowy o pochowanie w danym grobie innego zmarłego.
Gdyby ustawodawca nałożył taki obowiązek na administratora cmentarza, aby przed zawarciem kolejnej umowy o pochowanie zwłok, miał badać i ustalać krąg osób współuprawnionych do wyrażenia zgody na pochowanie kolejnego zmarłego, to wyraziłby w przepisach prawa i przyznałby instrumenty prawne, pozwalające na jego skuteczną realizację.
Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych takich regulacji nie zwiera.
Jak zapobiegać konfliktom przy pochówku?
Źródłem obowiązku uchronienia przed szkodą są zasady współżycia społecznego. Należy uznać, że każda osoba, która znajduje się „u źródła niebezpieczeństwa albo ma nad nim nadzór”, jest zobowiązana przedsiębrać odpowiednie środki, jakich można rozsądnie oczekiwać w celu zapobieżenia szkodzie jakie mogą doznać osoby, które weszły lub mogą wejść w kontakt z potencjalnym źródłem niebezpieczeństwa ( wyrok Sądu Najwyższego z 14 lutego 2013 r., II CNP 50/12 ).
Wielu konfliktów na tle prawa cmentarnego można by uniknąć, przez właściwą edukację społeczeństwa. Zwróceniu uwagi na wagę samego pogrzebu w stosunku do spraw, które najczęściej nie mają już żadnego znaczenia… A przede wszystkim okazywaniu szacunku dla osób zmarłych i bliskich pogrążonych w żałobie. Nie należy zapominać o godności człowieka nawet po jego śmierci, powstrzymania się od działań, które mogą naruszać jego dobre imię bez względu na zaszłości. I wreszcie zdać sobie sprawę, że śmierć zmienia ostatecznie wszystko.